آیا ما هم بر خدا حقی داریم؟

 ابن ابی الحدید می گوید: در مورد خداوند نیز حقوق دو طرفه است با این تفاوت که این حق را خود پروردگار به نفع بندگان، برخود واجب فرموده است.

خلقت انسان به گونه ای است که به صورت طبیعی، گرایش به زندگی اجتماعی دارد و هیچ انسانی به تنهایی قادر به برآوردن همه ی نیازهای زندگی خود نیست. در واقع همه ی انسان ها به دنبال حضور در اجتماع و معاشرت با دیگر همنوعان خود هستند.

انسان اگر بخواهد زندگی موفقی داشته باشد باید با همنوعانش گرد هم آیند و هر کدام مسئولیت گوشه ای از اجتماع را برعهده بگیرند.

بدیهی است که در یک زندگی اجتماعی، مقرراتی لازم است تا از ایجاد اختلافات و ظلم و زور جلوگیری نماید و این منشأ پیدایش حقوق و تکالیف است.

امیرالمؤمنین علیه السلام در بخش های متعددی از نهج البلاغه انواع و اقسام حقوق متقابل میان افراد و میان نقش های گوناگون در جامعه را مورد اشاره قرار داده اند که در اینجا به شرح مختصر بعضی از آنها می پردازیم.

حقوق دو طرفه است

اصولاً حق دو طرفه است، هر کجا که به نفع کسی علیه دیگری بهره ای قرار داده شده حتماً علیه او و به نفع دیگری نیز حقی در نظر گرفته شده است. مثلاً اگر ملت وظیفه دارد از رهبر خود اطاعت کند، زمامدار نیز موظف است صلاح و مصلحت ملت را بر همه چیز مقدم بدارد و از خیرخواهی و هدایت و راهنمایی ملت کوتاهی نکند. امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه 207 نهج البلاغه می فرماید:

�والحقُّ اوسعُ الاشیاءِ فی التّواصُفِ و اَضیَقُها فی التَّناصُف، لا یَجری لِاَحَدٍ الاّ جَری علیه و لا یجری علیه الأجَری لَه ولَو کان لِاَحدٍ اَن یجریَ له و لا یَجری علیه لکان ذلک خالصاً للهِ سبحانه دون خلقهٍ، لِقُدرَتِهِ علی عباده، و لعَدلِهِ فی کلّ ما جَرَت علیه صُرُوف قضائهِ،  لکنَّهُ جَعَلَ حَقَّهُ علی العبادِ ان یُطیعُوهُ و جَعَل جَزائَهُم علیه مضاعفَةَ الثَّوابِ تَفَضُّلاً منه و تَوَسُّعاً بِما هُوَ من المزید اهلُهُ.� ؛

�حق هنگام توصیف گسترده ترین چیزهاست در هنگام عمل و رعایت انصاف از همه چیز تنگ تر است. به نفع کسی علیه دیگری حقی قرار داده نشده مگر آنکه علیه او به نفع دیگری نظیر همان حق قرار داده شده است. و اگر بنا بود برای کسی حقی قرار داده شود بدون آنکه تکلیفی برعهده اش باشد چنین کسی بی شک خداوند متعال است، زیرا تنها او بر بندگانش قدرت مطلقه دارد و هرچه کند براساس عدل است و لیکن او هم حق خود را بر بندگانش قرار داده که به خاطر جود و بخشش بیکرانش اطاعتش کنند و برعهده خود قرار داده که پاداش بندگان را دو برابر به آنها عطا کند.�(1)

ابن ابی الحدید می گوید: در مورد خداوند نیز حقوق دو طرفه است با این تفاوت که این حق را خود پروردگار به نفع بندگان، برخود واجب فرموده است.(2)

از جمله این حقوق در کوچکترین اجتماع موجود یعنی خانواده، حقوق پدر و فرزند بر یکدیگر است. امام علیه السلام درباره حقوق متقابل پدر و فرزند می فرماید:

�اِنَّ لِلوَلَدِ علی الوالِدِ حقَّاً و اِنّ للوالِدِ علَی الوَلدِ حقّاً، فَحَقُّ الوالِدِ علی الولَدِ اَن یُطیعَهُ فی کلِّ شیءٍ اِلاّ فی معصیةِ اللهِ سبحانه و حقُّ الولَدِ علی الوالِدِ اَن یُحَسِّنَ اسمَهُ و یُحَسِّنَ ادَبَهُ و یُعَلِمَهُ القرآنَ.�(3)

�هر کدام از پدر و فرزند بر یکدیگر حقی دارند، حق پدر بر فرزند آن است که پدر را اطاعت نماید به جز در معصیت خدا و حق فرزند بر پدر آن است که نام نیکو برایش انتخاب نماید و او را با ادب بار بیاورد و به او قرآن بیاموزد�

بنابراین اطاعت از پدر حق پدر و تکلیف فرزندان است اما اگر پدری از فرزندش بخواهد که مرتکب گناهی شود و حکم خداوند را زیر پا بگذارد، دیگر فرزند نباید از او اطاعت کند.

گروه دیگری که حضرت علی علیه السلام به حقوق آنان اشاره می فرماید گروه همسایگان است. داشتن همسایه خوب در مکتب امام تا آنجا اهمیت دارد که به فرزندش سفارش می کند: �پیش از راه از همراه خود و پیش از انتخاب خانه از همسایه ات بپرس�(4)

و در جای دیگر می فرماید:

�واللهَ اللهَ فی جیرانِکُم، فَاِنَّهم وصیَّةُ نَبِیِّکُم، مازالَ یوصی بِهم حتَّی ظَنَنّا اَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم.�(5)

�خدا را درباره ی همسایگانتان در نظر داشته باشید که آنان مورد وصیت پیامبر شما هستند زیرا همواره درباره ی آنان سفارش می فرمود تا جایی که گمان می کردیم او همسایگان را جزء خانواده و وارثان قرار خواهد داد.�

آری رعایت حقوق همسایگان موجب می شود تا در هنگام گرفتاری ها به یاری یکدیگر بشتابند و از جانب یکدیگر احساس امنیت و آرامش کنند.

بزرگترین حق

و اما از نظر امام علی علیه السلام، حقوق متقابل زمامدار و ملت از همه ی حق ها بالاتر و بزرگتر است، زیرا بقاءِ و شایستگی هر جامع و استحکام دین و عزت دنیا و آخرت هر ملت و جمعیتی به آن وابسته است و عدم رعایت این حقوق جامعه را به سقوط می کشاند. در خطبه ی 207 نهج البلاغه امیرالمؤمنین علیه السلام پیرامون حقوق متقابل زمامدار و ملت چنین می فرماید:

�واَعظَمُ ما افتَرَضَ سبحانه مِن تلک الحقوقِ حقُّ الوالی علی الرعیَّة و حق الرعیَّةِ علی الوالی، فریضَةٌ فَرَضَهَا سبحانَخُ لِکلٍّ عی کُلٍّ فَجَعَلها نظاماً لِاُلفَتیهم و عزّاً لِدیِنِهِم فَلَیسَت تَصلُحُ الرعیةُ اِلاّ بِصلاح الولاةِ و لا تَصلُحُ الولاةُ الاّ باستقامَةِ الرعیة...�(6)

�بزرگترین حق ها که خداوند واجب گردانید، حق والی بر رعیت و حق رعیت بر والی است. و این حقوق را خداوند بر هر یک واجب کرده و آن را سبب الفت آنها و عزت دین آنها قرار داده است. بنابراین وضع رعیت نیکو نمی شود مگر با شایستگی زمامداران، و حال حکمرانان نیز نیکو نمی گردد مگر با فرمانبرداری ملت در دایره تکالیفشان...�

آری در هر بُعدی از ابعاد جامعه که بنگریم حقوق و تکالیفی به چشم می خورد. از اجتماع کوچک خانواده تا محیط های بزرگتر و تا جامعه ی کل که یک ملت است و در هر صورت رعایت حقوق متقابل و احترام به حریم افراد است که باعث ایجاد صلح و صفا و امنیت می گردد و در سایه آن جوامع می توانند به پیشرفت و تعالی دست یابند و در آرامش به عبادت پروردگار بپردازند.

پی نوشت ها

1- نهج البلاغه، خطبه 207 (نهج البلاغه، مرحوم محمد دشتی، خطبه 211)

2- حقوق از دیدگاه نهج البلاغه، حجة الالسلام زین العابدین قربانی، ص 12.

3- نهج البلاغه، حکمت 391.

4- نهج البلاغه، نامه 31.

5- نهج البلاغه، نامه 47.

6- نهج البلاغه، خطبه 207.